गर्मीमा धेरै पानी मात्र पिएर पुग्दैन, अरु के खाने ?

काठमाडौं । गर्मीमा पानीको कमीका कारण तपाईको घाँटी लगातार सुख्खा भइरहेको छ, चक्कर आइरहेको छ, आँखा रातो भएको छ वा पिसाब पहेँलो भइरहेको छ भने यो तपाईको स्वास्थ्यको लागि चेतावनीको संकेत हुन सक्छ । तपाईंको शरीरमा पानी र इलेक्ट्रोलाइट्सको कमीले तपाईंको स्वास्थ्यमा गम्भीर असर पार्न सक्छ । यी प्रभावहरूलाई डिहाइड्रेसन भनिन्छ अर्थात् शरीरमा पानीको कमी ।

डिहाइड्रेसनका कारण अवस्था गम्भीर हुन सक्ने चिकित्सकहरु बताउँछन् । गर्मीमा लगातार पसिना आउनुका कारण शरीरमा पानीको मात्रा मात्र कम हुँदैन, शरीरमा नुन पनि कम हुन्छ । अब तपाई सोच्न सक्नुहुन्छ कि एसीमा बस्दा पसिना आउँदैन, तर सधैँ एसीमा बस्दा तिर्खा कम हुन्छ ।

स्वास्थ्य विज्ञहरू भन्छन्, यसले तपाईंको शरीरमा प्रतिकूल र दीर्घकालीन प्रभाव पार्न सक्छ । अहिले तापक्रम बढिरहेको छ । बढ्दो तापक्रममा शरीरको उचित हेरचाह गरिएन भने स्वास्थ्यमा गम्भीर असर पर्न सक्छ । तसर्थ, स्वास्थ्य क्षेत्रका विज्ञहरू आवश्यक हेरचाहको बारेमा कुरा गर्छन् ।

डिहाइड्रेसन कहिले हुन्छ ?
यदि तपाईं लामो समयसम्म चर्को घाममा हुनुहुन्छ भने गर्मी स्ट्रोकले डिहाइड्रेसन निम्त्याउन सक्छ । साथै, यदि समग्र तापक्रम उच्च छ भने, पनि यो समस्या आउछ । यदि तपाईंलाई पखाला वा कुनै रोग छ भने, तपाईं अझै पनि डिहाइड्रेसन हुन सक्नुहुन्छ । धेरै रक्सी वा क्याफिनयुक्त पेय पदार्थ पिउनाले शरीरमा पानी कम हुन्छ । त्यस्तै, तीव्र व्यायामबाट पसिना आएपछि, यदि तपाईंलाई धेरै पिसाब लाग्ने औषधि दिइएको छ भने पनि डिहाइड्रेसन हुन सक्छ ।

डिहाइड्रेसनको लक्षण कसरी पहिचान गर्ने ?
यदि तपाईंलाई धेरै तिर्खा लागेको छ । यदि पिसाब गाढा पहेंलो छ र कडा गन्ध छ । यदि तपाइँ सामान्य भन्दा कम पिसाब गर्नुहुन्छ । यदि तपाईंलाई चक्कर लागेको महसुस गर्नुहुन्छ । तपाईं थकित महसुस गर्न भएको छ भने । मुख, ओठ, जिब्रो सुख्खा भएमा । यदि आँखा धमिलो भएमा ।

यदि तपाइँ यस्ता लक्षणहरू अनुभव गर्दै हुनुहुन्छ भने, तपाइँ डिहाइड्रेसन हुन सक्ने सम्भावना छ । यस्तो अवस्थामा शरीरमा पानी र नुनको कमी भएमा पूर्ति गर्ने प्रयास गर्नुपर्छ र चिकित्सकको सहयोग लिनुपर्छ ।

शरीरमा पानीको कमी हुँदा के हुन्छ ?
शरीरमा पानी घटेको छ भनेर कसरी चिन्ने भनेर धेरैलाई अचम्म लाग्छ । यसको पहिलो लक्षण हाम्रो पिसाबमा देखिन्छ । पिसाब पहेँलो भएमा वा पिसाबको रंग रातो भएमा शरीरमा पानीको कमी भएको बुझुनु पर्दछ । लगातार घाममा हिँड्दा वा तातोपानीको भट्टीमा काम गर्दा शरीरमा पानी मात्र कम हुँदैन, सोडियम, पोटासियम, क्लोराइड र बाइकार्बोनेट जस्ता अन्य इलेक्ट्रोलाइट्सको मात्रा पनि कम हुन्छ । यो अवस्था लामो समयसम्म रह्यो भने शरीरमा म्याग्नेसियम र क्याल्सियमको मात्रा पनि घट्ने स्वास्थ्यकर्मी बताउँछन् ।

वयस्कको शरीरमा ६० देखि ७० प्रतिशत पानी हुन्छ । पानीको यो स्तरमा धेरै भिन्नता भएमा हाम्रो शरीरको मेटाबोलिज्ममा असर पर्छ । अर्थात् खाएको खाना पच्दैन । यसका साथै व्यक्तिलाई सास फेर्न गाह्रो हुन सक्छ । यति मात्रै होइन, यो अवस्था लामो समयसम्म रह्यो भने व्यक्तिको श्वासप्रश्वास र मस्तिष्कमा असर पर्ने र उनको ज्यान जान सक्ने डर पनि हुन्छ । विश्व स्वास्थ्य संगठन (डब्लुएचओ) का अनुसार कम पानी पिउनाले मात्रै डिहाइड्रेसन हुँदैन, पखालाले पनि शरीरमा पानीको कमी हुन्छ ।

पखाला हुँदा पानी र नुनको मात्रा कम हुन्छ । यसका साथै बान्ता, पसिना, पिसाब र श्वासप्रश्वासका माध्यमबाट शरीरबाट नुनहरु बाहिरिने गरेको पनि विश्व स्वास्थ्य संगठनले जनाएको छ । यस्तो अवस्थामा व्यक्ति सुस्त हुने, बेहोस हुने, आँखा डुबेको र पानी पिउन चाहँदैनन् । विश्व स्वास्थ्य संगठनका अनुसार यस्तो अवस्था निर्जलीकरणको गम्भीर अवस्था हुन सक्छ ।

ओआरएस कत्तिको प्रभावकारी छ ?
ओआरएस प्याकेटमा सोडियम क्लोराइड, पोटासियम क्लोराइड, सोडियम साइट्रेट र ग्लुकोज हुन्छ ।  चर्को गर्मीमा डिहाइड्रेसनबाट बच्न चाहने हो भने पानी मात्र पिएर काम हुँदैन । पानीसँगै अन्य तरल पदार्थ पनि खानुपर्छ । अहिलेको चर्को गर्मीमा प्रशस्त पानी पिउनु जरुरी छ तर यसले शरीरको तिर्खा मेट्दैन । शरीरमा पानीको कमी हुन नदिन सरबत, फलफूलको जुस जस्ता तरल पदार्थ पिउनुपर्छ ।

त्यस्तै उखुको रस पिउनु पनि शरीरका लागि फाइदाजनक हुन्छ । गर्मीमा शरीरमा पानीको मात्रा उचित राख्नु महत्त्वपूर्ण हुन्छ । सामान्यतया हाम्रो शरीरमा ७० प्रतिशत पानी हुन्छ । शरीरलाई पानी चाहिन्छ, त्यसैले एकैपटक धेरै पानी पिउनु उचित नहुने विज्ञहरू बताउँछन् । तसर्थ, विज्ञहरूले तिर्खा लाग्दा पानी पिउन नबिर्सिनु नै एक मात्र उपाय सुझाव दिन्छन् । तिर्खा लाग्दा एक पटकमा दुई वा तीन गिलास पनि पिउनु हुँदैन भन्ने स्वास्थ्य विज्ञहरू बताउँछन् । बिस्तारै पानी पिउनु राम्रो हुन्छ ।

यदि तपाइँ एक पटकमा धेरै पानी पिउनुहुन्छ भने, पेटमा तनावको कारण तपाइँको भोक कम हुन्छ । साथै गर्मीमा बाहिरको तेलयुक्त खानेकुरा नखाने, खाना खाइसकेपछि मात्र घरबाट निस्कनुहोस् वा आफ्नो डब्बा साथमा लैजाने, सिट्रस फलफूल भिटामिन सी को लागी राम्रो हुन्छ । तरबूज, काँटालोप, सुन्तला, मीठो कागती, अंगूर, आँप र अनारलाई आहारमा समावेश गर्नु स्वास्थ्यको लागि राम्रो हुन्छ । अमला, कोकुम, कारीमा भिटामिन सी, सोडियम, पोटासियम, म्याग्नेसियम जस्ता तत्वहरू पनि पाइन्छ ।

बालबालिकाको शरीरमा पानी कम भए के हुन्छ ?
अहिलेको चर्को गर्मीले बालबालिकालाई जत्तिकै ठूलो समस्यामा पारेको छ । बालबालिकाहरु गर्मीमा खेल्छन् । यस्तो अवस्थामा उनीहरुलाई गर्मीले सताउने सम्भावना पनि बढ्छ । खेल्न बाहिर निस्केपछि बालबालिकालाई आफ्नो तिर्खा र भोक याद आउँदैन । यो अनुभव तपाईसँग पनि रहिरहनेछ । त्यसपछि यसमा रहेको गर्मी र पानीको कमीले समस्या निम्त्याउन सक्छ ।

त्यसैले अभिभावकहरूले आफ्ना बालबालिकाको विशेष हेरचाह गर्नुपर्छ । बालबालिकामा डिहाइड्रेसन रोक्न आमाबाबुले बच्चाहरूलाई दिनभर पानी पिउनमा ध्यान दिनुपर्छ । बालबालिका खेल्न बाहिर जाँदा पानीको बोतल लिएर जानुपर्छ । तिनीहरूलाई प्रत्यक्ष घाममा खेल्न पठाउनु हुँदैन । तरबूज, काकडी, सुन्तला र स्ट्रबेरीजस्ता पानी भएका फलफूल र तरकारीहरू आफ्नो आहारमा समावेश गर्नुपर्छ ।

त्यस्तै चर्को घाम लागेको समय बिहान १० बजेदेखि बेलुका ४ बजेसम्म बालबालिकालाई घाममा खेल्न नपठाउने, बालबालिकाले खुकुलो र हल्का रंगको लुगा लगाइने गर्नुपर्छ । बालबालिकाको शरीरमा पानीको मात्रा धेरै भएमा उनीहरुलाई तुरुन्तै ओआरएस (ओरल रिहाइड्रेसन साल्ट) खुवाउनु पर्ने स्वास्थ्य विज्ञ बताउँछन् ।